LA LEGENDE DANTESQUE
YEGICHE TCHARENTS
******
TRADUCTION JACKY LAVAUZELLE
CULTURE ARMENIENNE : LITTERATURE – POESIE – ART – Հայկական մշակույթ
**
Yéghiché Tcharents
Եղիշե Չարենց
13 մարտի, 1897 Կարս – 1937 թ. Նոյեմբերի 29 Երեւան
13 mars 1897 Kars – 29 novembre 1937 Erevan
LA LEGENDE DANTESQUE
ԴԱՆԹԵԱԿԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼ
III
____________________________________________________________
Traduction – Texte Bilingue
LITTERATURE ARMENIENNE
POESIE ARMENIENNE
LA LEGENDE DANTESQUE III
Եվ նորից՝ կանուխ, առավոտ ծեգին,
Yev norits’՝ kanukh, arravot tsegin,
Et à nouveau, tôt le matin,
Մենք ճամփա ընկանք անխոնջ ու համառ
Menk’ champ’a ynkank’ ankhonj u hamarr
Nous partîmes reposés et décidés
Այս անգամ արդեն լեռնոտ էր ուղին,
Ays angam arden lerrnot er ughin,
Désormais, les crêtes vallonées se présentaient,
Բայց տրտունջ չկար մեր հոգու համար։
Bayts’ trtunj ch’kar mer hogu hamar.
Nos âmes n’étaient plus endeuillées.
Նախատում էինք տրտնջացողին,
Nakhatum eink’ trtnjats’voghin,
Nous grondions celui qui osait se plaindre,
Դեպի նա դառնում անողոք ու չար։
Depi na darrnum anoghok’ u ch’ar.
Nous étions pour celui-ci impitoyables et sévères.
*
Ես չեմ մոռանա մեր վերելքը թեք
Yes ch’em morrana mer verelk’y t’ek’
Je n’oublierai jamais nos escalades
Թափարիզ լեռան ծերպերով անտես։
T’ap’ariz lerran tserperov antes.
Surplombant les vastes cîmes.
Այնքան գեղեցիկ չի՛ եղել երբեք
Aynk’an geghets’ik ch’i՛ yeghel yerbek’
Elle n’a jamais été aussi belle
Տոկացող կամքի մաքառումը վես։
Tokats’vogh kamk’i mak’arrumy ves.
La puissance de l’indéfectible volonté.
Թվում էր, թե հին ասպետներ ենք մենք
T’vum er, t’e hin aspetner yenk’ menk’
Nous étions comme d’antiques chevaliers
Եվ վեր է մղում սուրբ ցնորքը մեզ։—
Yev ver e mghum surb ts’nork’y mez.—
Poussés par une incroyable lueur sacrée.
*
Սառած ծերպերով գնում էինք մենք՝
Sarrats tserperov gnum eink’ menk’՝
Nous supportions les tortures du froid,
Ե՛վ զենք, և՛ զրահ ուսերիս առած։
Ye՛v zenk’, yev՛ zrah useris arrats.
Et le poids des fardeaux sur nos épaules.
Իսկ ձյունոտ ուղին խաբող էր ու նենգ՝
Isk dzyunot ughin khabogh er u neng՝
Nous devions éviter les pièges des chemins enneigés,
Սայթաքում էինք, բայց անցնում առաջ։
Sayt’ak’um eink’, bayts’ ants’num arraj.
Nous glissions, mais toujours nous allions de l’avant.
Վագրերի նման ճկուն էինք մենք՝
Vagreri nman chkun eink’ menk’՝
Nous étions agiles tels des tigres,
Հայացքներս լուրթ գագաթին հառած։
Hayats’k’ners lurt’ gagat’in harrats.
Regardant sans faillir le sommet à atteindre.
*
Վերելքը ծանր էր և ուղին-ավեր։
Verelk’y tsanr er yev ughin-aver.
La marche était lourde et la route en ruine.
Եվ այնտեղ չկար ո՛չ մարդ, ո՛չ թռչուն։
Yev ayntegh ch’kar vo՛ch’ mard, vo՛ch’ t’rrch’un.
Et il n’y avait ni homme ni oiseau.
Եվ շարա՜ն-շարա՜ն բարձրանում էր վեր
Yev shara՜n-shara՜n bardzranum er ver
Et seulement gravissait tout en haut
Մեր բեռնավորված ընկերների չուն։
Mer berrnavorvats ynkerneri ch’un.
La longue chaîne de nos amis chargés.
Իսկ ձյունն անընդհատ լարում էր դավեր՝
Isk dzyunn anyndhat larum er daver՝
Et la neige se jouait de nous, nous blessant constamment,
Ոտքերիս կպած մեզ վա՛ր էր կանչում։
Votk’eris kpats mez va՛r er kanch’um.
Elle collait à nos pieds, nous appelant à elle.
*
Կեսօր էր արդեն, երբ հսկա լեռան
Kesor er arden, yerb hska lerran
C’était dans l’après-midi quand, de la gigantesque montagne
Ձյունապատ ու ցուրտ գագաթը հասանք։
Dzyunapat u ts’urt gagat’y hasank’.
Nous atteignîmes les sommets enneigés et froids.
Կանգնեցինք ճերմակ գագաթի վրա,
Kangnets’ink’ chermak gagat’i vra,
Nous nous arrêtâmes sur le pic enneigé,
Ուր ո՛չ արարած, ո՛չ բույս կար, ո՛չ կյանք։
Ur vo՛ch’ ararats, vo՛ch’ buys kar, vo՛ch’ kyank’.
Où ne vivait ni créature, ni plante.
Եվ կրծքերը մեր ահից թունդ առան՝
Yev krtsk’ery mer ahits’ t’und arran՝
Et avec nos poitrines endurcies par nos peurs endurées,
Անհո՜ւն զգացինք, որ ապրում ենք, կա՜նք։
Anho՜wn zgats’ink’, vor aprum yenk’, ka՜nk’.
Nous ressentions si intensément cette joie de vivre.
*
Հպարտ հայացքով նայում էի ես
Hpart hayats’k’ov nayum ei yes
Je regardais l’ensemble avec un regard fier
Եվ խմում էի անսահման հեռուն։
Yev khmum ei ansahman herrun.
Et je dévorais infiniment le lointain.
Բարձրության վրա անհո՜ւն է այնպես
Bardzrut’yan vra anho՜wn e aynpes
Combien sur de semblables hauteurs
Մարդկային հոգին աշխարհը սիրում։
Mardkayin hogin ashkharhy sirum.
L’âme humaine aime à contempler les grandeurs de ce monde.
Անբառ հրճվանքով զգում էի ես,
Anbarr hrchvank’ov zgum ei yes,
Combien cette délicieuse expérience,
Որ կյանքն է իմ մեջ ցնծում ու եռում։
Vor kyank’n e im mej ts’ntsum u yerrum.
Me rendait heureux et fougueux !
*
Եվ՝ խորասուզված կույս հեռուների
Yev՝ khorasuzvats kuys herruneri
Et, noyé dans cette virginale immensité
Անսահման ու խոր անգունության մեջ —
Ansahman u khor angunut’yan mej —
Infinie et profonde –
Ես հոգուս խորքում խոստանում էի
Yes hogus khork’um khostanum ei
Je me suis promis au plus profond de mon âme
Լինել վեհասիրտ, ու հպարտ, ու մեծ —
Linel vehasirt, u hpart, u mets —
D’être désormais fier et incorruptible-
Երբ հեռվից հանկարծ մի զինվոր ընկեր —
Yerb herrvits’ hankarts mi zinvor ynker —
Quand soudain un ami soldat au loin –
Դողդոջուն ձայնով ինձ իր մոտ կանչեց։
Doghdojun dzaynov indz ir mot kanch’ets’.
M’appelait d’une voix hésitante :
*
Մոտեցա… և քար կտրած մնացի։—
Motets’a… yev k’ar ktrats mnats’i.—
Je m’approchai alors… et je restai stupéfait
Սառույցի վրա ընկած էր մի կին,
Sarruyts’i vra ynkats er mi kin,
Une femme était allongée sur la glace,
Որ առանց խոսքի ու առանց լացի
Vor arrants’ khosk’i u arrants’ lats’i
Qui, sans mots et sans pleurs,
Մեռնում էր՝ անմիտ մի ժպիտ դեմքին։
Merrnum er՝ anmit mi zhpit demk’in.
Mourrait, un sourire idiot sur le visage.
Դողդոջ մատներով փշրանքը հացի
Doghdoj matnerov p’shrank’y hats’i
Ses doigts menottaient un malheureux bout de pain
Սեղմել էր ամուր, որպես գանձ անգին։
Seghmel er amur, vorpes gandz angin.
Qu’elle pressait fermement comme un trésor inestimable.
*
Աչքերը թարթեց նա վերջին անգամ,
Ach’k’ery t’art’ets’ na verjin angam,
Ses yeux se sont ouverts une dernière fois,
Եվ գոհ ժպտալով՝ ժպտադեմ հանգավ։
Yev goh zhptalov՝ zhptadem hangav.
Avec un indescriptible sourire.
Սարսափելի էր այս ամենն այնքան,
Sarsap’eli er ays amenn aynk’an,
Tout cela était horrible, insupportable,
Որ մեր շրթերից ո՛չ մի բառ չընկավ։
Vor mer shrt’erits’ vo՛ch’ mi barr ch’ynkav.
Que nous restâmes là sans rien dire.
Բայց ճչում էր մեր սրտերում կարկամ
Bayts’ chch’um er mer srterum karkam
Mais a crié dans nos cœurs
Մի անհուն կսկիծ, ամեհի մի ցավ։
Mi anhun kskits, amehi mi ts’av.
Une terrible douleur dévastatrice.
*
Մենք լուռ փորեցինք սառցի կուրծքը ծեր
Menk’ lurr p’vorets’ink’ sarrts’i kurtsk’y tser
Nous avons creusé la poitrine rocheuse
Եվ անալելու թաղեցինք նրան։
Yev analelu t’aghets’ink’ nran.
Pour l’enterrer délicatement.
Դողդոջուն, սառած, չոր ձեռքերը մեր
Doghdojun, sarrats, ch’vor dzerrk’ery mer
Nos mains fatiguées, froides et sèches
Նույն ձյունն անհամբույր դիզեցին վրան։
Nuyn dzyunn anhambuyr dizets’in vran.
Recouvrir au mieux son corps de cette lourde neige.
Եվ ճամփա ընկանք, որպես մեռելներ,
Yev champ’a ynkank’, vorpes merrelner,
Et nous partîmes comme des cadavres,
Թաղելով այնտեղ և մեր խիղճն ունայն։
T’aghelov ayntegh yev mer khighchn unayn.
En ayant enterré là-bas notre futile conscience.
*
Ու քայլում էինք, հոգնած ու մռայլ,
Vow k’aylum eink’, hognats u mrrayl,
Et nous marchâmes, fatigués et sombres,
Այդ ճամփաների հետքերով ավեր։
Ayd champ’aneri hetk’erov aver.
Sur les sentiers, sur ces pistes en ruine.
Եվ մեր թափորի ընթացքն համրաքայլ
Yev mer t’ap’vori ynt’ats’k’n hamrak’ayl
Comme notre marche était lourde
Չար, մահաշշուկ բարձրանում էր վեր։
Ch’ar, mahashshuk bardzranum er ver.
Du mal et de la mort qui régnaient.
Եվ մեր համր հոգին ծանր էր, որպես քար,
Yev mer hamr hogin tsanr er, vorpes k’ar,
Et notre âme muette était lourde comme une pierre,
Եվ չէինք կարող այլևս ցավել
Yev ch’eink’ karogh aylevs ts’avel.
Que nous ne pouvions plus la supporter.
*
Մենք չէինք կարող խղճալ ոչ ոքի.
Menk’ ch’eink’ karogh khghchal voch’ vok’i.
Nous ne pouvions plus avoir pitié de personne.
Սարսափն էր նստել մեր հոգիներում։
Sarsap’n er nstel mer hoginerum.
L’horreur avait totalement saisie nos âmes.
Զգում էինք, որ — մի մութ թշնամի
Zgum eink’, vor — mi mut’ t’shnami
Nous avons senti qu’un obscur ennemi
Նենգ, դարան մտած, պահվել է հեռուն։
Neng, daran mtats, pahvel e herrun.
Se cachait derrière nous, se tenant à l’écart.
Զգում էինք, որ —չար ոսո՛խ կա մի,
Zgum eink’, vor —ch’ar voso՛kh ka mi,
Nous sentions combien cet ennemi,
Որ վերք է տալիս ու մահ է բերում։
Vor verk’ e talis u mah e berum.
Cherchait à nous blesser et à apporter la mort.
*
Եվ սուրբ էր թվում ճամփան ահավոր,
Yev surb er t’vum champ’an ahavor,
Et cette route semblait pourtant appartenir au sacré ,
Այդ ճամփան խելառ, քմահաճ բախտի։
Ayd champ’an khelarr, k’mahach bakhti.
Cette dangereuse route terrible, sournoise et fantasque.
Եվ քայլում էինք մենք հանդիսավոր,
Yev k’aylum eink’ menk’ handisavor,
Et nous marchions ainsi solennellement,
Ինչպես մի վսեմ սրբազան ուխտի։
Inch’pes mi vsem srbazan ukhti.
Telle une procession lors d’un suprême pèlerinage.
Եվ վերջին անգամ երդվում էինք, որ
Yev verjin angam yerdvum eink’, vor
Et une dernière fois, nous jurâmes
Էլ ո՛չ ոք իր այս ուխտը չխախտի։
El vo՛ch’ vok’ ir ays ukhty ch’khakhti.
Que personne ne romprait cette alliance.
*
Եվ՝ ծանրաբեռնված քարավաններով՝
Yev՝ tsanraberrnvats k’aravannerov՝
Et, des caravanes surchargées,
Դառնում էր մեկը ճամփաներից ետ։
Darrnum er meky champ’anerits’ yet.
Nous croisâmes quelqu’un sur le retour.
Ի՛նչ էր հավաքել, ինչո՞ւ, ո՞ւմ գնով—
I՛nch’ er havak’el, inch’vo՞w, vo՞wm gnov—
Où allait-il, pourquoi, pour qui ?
Մութ էր մեզ համար, անմիտ, անհեթեթ։
Mut’ er mez hamar, anmit, anhet’et’.
Comme cela nous paraissait idiot, absurde.
Բարեկամ էր նա… բայց մե՛ր արյունով
Barekam er na… bayts’ me՛r aryunov
C’était un ami … avec notre sang
«Բարեկամ» դարձած մի գիշեր մեզ հետ…
«Barekam» dardzats mi gisher mez het…
Une nuit avec nous, il était devenu notre ami …
*
Եվ թշնամի էր մեզ ամեն մի քար.
Yev t’shnami er mez amen mi k’ar.
Mais chaque pierre devenait un ennemi.
Եվ ամեն մի իր լարում էր դավեր։
Yev amen mi ir larum er daver.
Et chacun lieu devenait dangereux :
Եվ անցնում էինք մենք հանդիսաքայլ
Yev ants’num eink’ menk’ handisak’ayl
Et nous traversions ainsi
Այն ճամփաների հետքերով ավեր,
Ayn champ’aneri hetk’erov aver,
Toutes ces pistes dévastées,
Ուր ո՛չ մի էակ այլևս չկար,
Ur vo՛ch’ mi eak aylevs ch’kar,
Là où ne vivait plus aucune créature,
Ուր չէ՛ր կարող մարդ խղճալ ու ցավել…
Ur ch’e՛r karogh mard khghchal u ts’avel…
Où personne ne pouvait même plus se désoler …
****
LA LEGENDE DANTESQUE III
YEGICHE TCHARENTS
******
Le film de Laurence Jourdan, Le Génocide Arménien, s’ouvre sur un vieil arménien de 101 ans, Artem Ohanian, qui raconte : « Les Arméniens ont été tués comme des moutons. Nous avons été persécutés de diverses manières. On nous a éliminés avec toutes sortes d’armes. Les Turcs nous traitaient de traîtres d’infidèles. Qu’avions nous fait ? Quelle faute avions-nous commis? »